بررسی چیستی دروغ و آثار دروغگویی...

دروغ از گناهان کبیره‌ای است که خداوند وعده آتش دوزخ داده است. بسیاری از مردم دروغ را کوچک و کم‌اهمیت می‌دانند و برای هر چیز جزیی قسم دروغ می‌خورند. دروغگویی آفت انسان و جامعه است و دروغ بستر بسیاری از گناهان و خطاهای دیگر بشر بشمار می‌رود. نویسنده در این مطب به خاستگاه و آثار دروغ براساس آموزه‌های اسلامی پرداخته است.

 ریشه و خاستگاه دروغ؛

دروغ، بیان چیزی است که واقعیت و حقیقت ندارد، ولی آدمی آن را به گونه‌ای مطرح می‌کند که واقعیت و حقیقت است. شخص می‌داند آن‌چه می‌گوید حقیقت ندارد و دست‌کم خودش به حقانیت آن ایمان ندارد، ولی به گونه‌ای مطرح می‌کند که گویی حقانیت داشته و خودش نیز بدان اعتقاد دارد.

اینکه در تعریف دروغ به «عدم ایمان به حقانیت گفته» تاکید شده از آن روست که گاه ممکن است مطلبی که بیان می‌شود حق بوده و واقعیت داشته باشد، اما شخص آن را حق و واقع نمی‌‌داند، ولی با این همه بگونه‌ای بیان می‌کند که گویی حقانیت و واقعیت آن را پذیرفته و گزارشی از حق و واقع می‌دهد. چنین شخصی با آنکه مطلب حق و واقعی را بیان می‌کند، ولی چون خودش به حقانیت و واقعیت آن اعتقادی ندارد و به گمان خودش گزارش و خبری که می‌دهد خلاف واقع و حق است، دروغ می‌گوید و دروغگو است.

خداوند در قرآن به این مسئله توجه داده و درباره منافقان می‌گوید: اذا جاءک المنافقون قالوا نشهد انک لرسول الله و الله یعلم انک لرسوله والله یشهد ان المنافقین لکاذبون؛ چون منافقان نزد تو آیند گویند: «گواهی می‌دهیم که تو واقعا پیامبر خدایی.» و خدا هم می‌داند که تو واقعا پیامبر او هستی، و خدا گواهی می‌دهد که مردم دوچهره سخت دروغگویند. (منافقون، آیه 1)

منافقان دروغ می‌گویند؛ زیرا آنان با آنکه شهادت به رسالت می‌دهند، ولی باور و اعتقادی به رسالت ندارند. پس آنچه می‌گویند خلاف باور و اعتقاد خودشان است و دروغ می‌گویند، در حالی که مطلبی که بیان می‌کنند حقیقت و واقعیتی انکارناپذیر است.
بر این اساس، کسی که خبری می‌دهد و مفاد و محتوای خبر با آنکه حق و واقع است، ولی چون شخص گوینده خبر خلاف آن را معتقد است و آنچه بر زبان می‌راند به اعتقاد خودش خلاف واقع و حق است، چنین شخصی دروغ می‌گوید.

اما اگر کسی براساس اعتقاد خودش مطلب حق و واقعی را یافته و از آن گزارش می‌دهد، با آنکه با تحقیق معلوم می‌شود که مطلب بیان شده حق و واقع نیست، چنین شخصی دروغگو نیست؛ زیرا یافته‌های خودش را حق و واقع دانسته و گمان می‌کند از واقعیت و حقیقتی خبر می‌دهد و گزارش وی راست و صدق است.
با این بیان معلوم می‌شود که دروغ خبری است که به اعتقاد گوینده خلاف واقع است هرچند که مفاد خبری آن حق و واقع باشد. از اینجا دانسته می‌شود که اعتقاد گوینده در صدق و کذب خبر نقش دارد و این گونه نیست که هر کس را بتوان دروغگو دانست. البته ممکن است مطلب، دروغ و خلاف واقع و حقیقت باشد، ولی شخص متهم به دروغگویی نمی‌شود، بلکه گفته می‌شود خبری که بیان کرده دروغ و خلاف واقع بوده است.

به سخن دیگر، باید میان خبر دروغ و اتهام دروغگو بودن تفکیک کرد؛ زیرا دروغ، خبری خلاف واقع و حق است، اما دروغگو کسی است که خبری را به اعتقاد خلاف واقع و حق بودن بیان می‌کند، هرچند که درواقع و حق، مفاد و محتوای خبر، راست و صادق باشد. بر همین اساس خداوند منافقان را دروغگو معرفی می‌کند، در حالی که مفاد خبری آنان راست و صادق است؛ زیرا آنان به زعم و اعتقاد خودشان خبری را می‌دهند که خلاف واقع و حق است، هرچند که مطابق حق و واقع است.
خداوند در آیه 105 سوره نحل به نقش اعتقاد در مسئله دروغگو بودن توجه می‌دهد و می‌فرماید که این اعتقاد است که در اتصاف شخص به دروغگو بودن نقش دارد در این آیه همچنین خاستگاه و ریشه دروغگویی انسان‌ها نیز بیان می‌شود؛ زیرا خداوند می‌فرماید: انما یفتری الذین لایؤمنون بآیات الله و اولئک هم الکاذبون؛ تنها کسانی دروغ می‌گویند که ایمان به آیات خدا ندارند، و دروغگویان واقعی آنها هستند.

از نظر قرآن، فقدان ایمان به آیات الهی موجب می‌شود شخص گرفتار افترا و دروغ شود؛ زیرا اگر مردم به آیات الهی ایمان داشتند، حقایق هستی را از منظر آن می‌نگریستند و در اموری که نمی‌دانند سخن نمی‌گفتند و از دروغ در امان می‌ماندند و همچنین برای رسیدن به اهداف خویش سخن خلاف حق و واقع بر زبان نمی‌راندند، اما فقدان ایمان به آیات الهی موجب می‌شود تا انسان‌ها  گرفتار افترا و دروغ شوند و به افترا مطالبی را بیان کنند که از نظر آنان خلاف حق و واقع است و این‌گونه دروغگو می‌شوند.

بزرگ‌ترین گناه زبان؛

در میان گناهان زبان همچون تهمت، غیبت، دشنام و ناسزا و مانند آنها، دروغ بزرگ‌ترین گناه شمرده می‌شود؛‌ زیرا کلید بسیاری از گناهان دیگر است. از همین رو، رسول خدا(ص) در خطبه‌اش فرموده است:‌ و من اعظم خطایا اللسان الکذب؛ از بزرگ‌ترین گناهان زبان، دروغگویی است. (بحار‌الانوار ج 21 ص 211)

اینکه گفته می‌شود کلید بسیاری از گناهان دیگر همین گناه زبانی دروغ است؛ مطلبی است که می‌توان از احادیث گوناگون به دست آورد. از جمله در روایت است: مردی خدمت پیامبر رسید و عرض کرد نماز نمی‌خوانم و عمل منافی عفت انجام می‌دهم، دروغ می‌گویم! کدام را اول ترک گویم؟! پیامبر فرمود: دروغ را و در محضر ایشان تعهد کرد که هرگز دروغ نگوید:‌ هنگامی که خارج شد، وسوسه‌های شیطانی برای عمل منافی عفت در دل او پیدا شد، اما بلافاصله فکر کرد که اگر فردا پیامبر از او در این باره سؤال کند، اگر بگوید چنین عملی را مرتکب نشده دروغ است و اگر راست بگوید حد بر او جاری می‌شود و همین‌گونه در رابطه با سایر کارهای خلاف، این فکر و ترک دروغ، سرچشمه ترک همه گناهان او شد. (تفسیر نمونه ج 11 ص 413)

همچنین دروغ از مصادیق بدترین بیماری‌های روحی و روانی است که انسان بدان دچار می‌شود.
امام‌ امیرالمومنین(ع) فرمود: علهًْ الکذب اقبح علهًْ؛ بیماری دروغگویی، زشت‌ترین بیماری است.  (میزان الحکمه ج 3 ص 2676 ح 17428)

نشانه‌های دروغگویان؛

چنانکه گفته شد، دروغگویی گفتن سخن برخلاف اعتقاد و واقع و حقیقت است. بنابراین ممکن است با تحقیق، حقیقت و واقعیت را به دست آورد، اما نمی‌توان به سادگی دانست که این شخص سخنی بر خلاف اعتقادش گفته است تا او را متهم به دروغگویی کرد؛ چرا که ممکن است اعتقادش به واقع و حق بودن مطلب باشد. اسماء بنت عمیس می‌گوید: به پیامبر گفتم: اگر یکی از ما در مورد چیزی که میل دارد بگوید میل ندارم، این دروغ شمرده می‌شود یا نه؟ پیامبراکرم(ص) فرمود: دروغ، نوشته می‌شود حتی دروغ کوچک هم نوشته خواهد شد. (بحارالانوار ج 72 ص 258)

پیامبر عظیم‌الشأن در جایی دیگر فرمود: خیانتی بزرگ است که به برادرت سخنی بگویی که تو را راستگو می‌شمارد و تصدیقت می‌کند، ولی تو به او دروغ بگویی. (نهج‌الفصاحه ص 450 ح 2120)

پس مطلب و مفادی را برخلاف اعتقاد گفتن از مصادیق دروغگویی است. همین مسئله موجب می‌شود که تشخیص راستگو از دروغگو سخت شود. بنابراین شناخت دروغگو از راستگو خود هنری است که باید آن را به دست آورد. در روایات راه‌هایی برای شناخت دروغگویان بیان شده است.
راوی می‌گوید از امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: نشانه دروغگو اینست که از آسمان و زمین و مشرق و مغرب خبر می‌دهد و سخن می‌گوید، اما وقتی از حرام و حلال خدا می‌پرسی چیزی ندارد که بگوید. (کافی ج 2 ص 340 ح 8)

امام علی(ع) نیز می‌فرماید: درغگو و مرده هر دو یکسانند، زیرا برتری زنده بر مرده این است که به او اعتماد می‌شود، پس وقتی در اثر دروغگویی به سخن او اطمینان نشود، زنده بودن او بی‌فایده گشته، همانند مرده می‌شود. (غررالحکم ج 2 ص 139 ح 2104)

آثار دروغ؛

برای دروغ و اخبار کذب و خلاف واقع و دروغگویی و بیان اخباری به اعتقاد خلاف واقع بودن، آثاری در آیات و روایات بیان شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

1. رسوایی: دروغگو به هدف نهان کردن حق و واقع دروغ می‌گوید و این‌گونه به هدف خود می‌رسد، ولی از آنجا که معمولا دروغ بودن هر امری در نهایت بعد از مدتی آشکار می‌شود، دروغگو در بین مردم رسوا می‌گردد؛ چنانکه امیرمومنان(ع) فرموده است: الکذب عیب فاضح؛ دروغ عیبی رسوا‌ کننده است. (بحارالانوار، ج 66، ص 313، ح 7) با توجه به اینکه شخص عاقل می‌داند که روزی دروغ آشکار می‌شود، به تدبیر عقلانی خویش می‌داند باید دروغ نگوید تا روزی رسوا نشود و وضعیت خود را در میان مردم بدتر نکند. از این رو خردمندان دروغ نمی‌گویند. حضرت علی(ع) بر همین اساس می‌فرماید: ما کذب عاقل و لا زنی مومن؛ هیچ عاقلی دروغ نمی‌گوید؛ و هیچ مومنی زنا نمی‌کند. (بحارالانوار ج 66 ص 313 ح 7) به سخن دیگر، انسان عاقل می‌داند که عاقبت دروغگویی رسوایی و بی‌اعتمادی و خواری است، چنانکه انسان با ایمان هم می‌داند که زنا عواقب وخیم و غیرقابل بخششی دارد. پس عاقل و مومن چنین اعمالی را مرتکب نمی‌شوند که عاقبت بدی را بدنبال دارد.

2. بدترین خصلت: دروغ از مصادیق سیئات است و بر اساس روایات، بدترین نوع از بدی‌ها دروغ می‌باشد. چنانکه امیرمومنان(ع) فرموده است: لا سوء اسوء من الکذب؛ هیچ بدی و زشتی بدتر از دروغگویی نیست. (بحارالانوار ج 72 ص 259 ح 23) پس برای اینکه انسان گرفتار بدترین خصلت‌ها نشود از دروغ حتی به شوخی پرهیز کند تا به این زشتی دچار نشود.

3. ویل دوزخ: کسی که دروغ می‌گوید گرفتار چاه ویل دوزخ خواهدشد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: وای بر کسی که دروغ می‌گوید تا دیگران را با آن بخنداند، وای بر او، وای بر او! (کنزالعمال، ج 3 ص 621 ح 8215) ناگفته نماند که ویل یکی از چاه‌های ژرف در دوزخ است و اینکه گفته می‌شود ویل بر او یعنی آن مکان ژرف، جایگاه او باد!

4. هلاکت: برخلاف تصور باطل که دروغ را راه برونرفت از مشکلات و راه نجات ورهایی می‌دانند باید گفت که دروغ چاه مشکلات و بلایا و عامل هلاکت انسان است. پیامبر اکرم(ص) فرموده: در پی راستی باشید، اگر چه فکر کنید که مایه هلاکت است، چرا که راستگویی موجب نجات است؛ و از دروغگویی پرهیز کنید اگرچه پندارید عامل نجات است، زیرا آن مایه هلاکت و نابودی است. (نهج‌الفصاحه ص 226 ح 1127)

5. محرومیت از بهشت: پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمود: سه نفر بوی بهشت را نمی‌چشند: 1- فردی که خود را به غیر پدرش نسبت دهد؛ 2- کسی که بر من دروغ ببندد؛ 3- کسی که برخلاف آنچه به چشم دیده سخن بگوید. (نهج‌الفصاحه، ص 251، ح 1231)

6. در جهنم: صدق، در بهشت و دروغ، در دوزخ است. پیامبر بزرگوار اسلام(ص) فرمود: راستی پیشه کنید که آن دری از درهای بهشت است و از دروغ بپرهیزید، که آن دری از درهای جهنم است (کنزالعمال، ج 3، ص 346، ح 6862)

7. کلید پلیدیها: چنانکه گفته شد برخی از گناهان، خاستگاه و ریشه گناهان دیگر هستند. دروغ از جمله گناهانی است که موجب می‌شود تا گناهان دیگری را انسان مرتکب شود. بیان شد که چگونه پیامبر(ص) برای رهایی شخص از گناهان دیگر، او را به ترک دروغ فرمان می‌دهد؛ زیرا با دروغگویی، در گناهان و بلکه همه پلیدی‌ها به روی ا نسان باز و زمینه انجام آنها فراهم می‌شود.
امام حسن عسکری(ع) فرمود: جعلت الخبائث کلها فی بیت و جعل مفتاحها الکذب؛ تمام پلیدیها و زشتیها در خانه‌ای نهاده شده که کلید آنها دروغگویی است. (نزههًْ الناظر و تنبیه الخاطر ص 145 ح 13).

8- عامل فجور و دریدگی: دروغ موجب می‌شود که انسان دریده شود و خود را در چنان آزادی عمل و رفتار ببیند که جز بی‌بند و باری پیامدی ندارد. پیامبر‌اکرم(ص) می‌فرماید: کار بهشت راستگویی است، چون بنده راست بگوید نیکی کند و چون نیکی کند در امان خواهد بود و وقتی در امان باشد وارد بهشت شود و کار جهنم دروغگویی است، چون بنده دروغ بگوید کار بد کرده است وقتی کار بد کرد به کفر گراید و چون به کفر گراید به جنهم برود (نهج‌الفصاحه ص 421 ح 1988) آن حضرت همچنین فرمود: از دروغ بپرهیزید، زیرا دروغ انسان را به فسق و فجور می‌کشاند و فسق و فجور هم انسان را روانه آتش جهنم می‌کند. (جامع‌الاخبار ص 417 ح 1157)

9- دستاوردهای سه‌گانه دروغ: امام علی(ع) می‌فرماید: یکتسب الکاذب بکذبه ثلاثا: سخط الله علیه و استهانه الناس به، و مقت الملائکه له؛ دروغگو با دروغ خودش سه چیز به دست می‌آورد: 1- خشم الهی بر او؛ 2- اهانت مردم نسبت به او؛ 3- سرزنش فرشتگان نسبت به او. (میزان‌الحکمه ج 3 ص 2678 ج 1746)
۱۰- فراموشی: دروغگو فراموشکار می‌شود و چون دچار فراموشی نسبت به دروغش می‌شود رسوا می‌گردد. پس دروغگو بی‌حافظه هم است؛ چنانکه عبید بن زراره گوید از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: از چیزهایی که خدا آن را مایه رسوایی و زیان دروغگویان قرار داده است، فراموشی است. (کافی ج 2 ص 341 ح 15)

11- تباهی دین و سنگینی بار گناه: امام علی(ع) فرمود: کثره الکذب تفسد الدین و تعظم الوزر؛ دروغ زیاد، دین انسان را تباه می‌سازد و بار گناه او را سنگین می‌کند. (غرر الحکم ج 4، ص 597، ح 7123)

12- ننگ دنیا، عذاب آخرت: امام علی(ع) فرمود: دروغ‌‌گویی مایه ننگ و عار در دنیا و موجب عذاب آتش در آخرت است. (غرر‌الحکم ج 2 ص 31 ح 1708)

13- روسیاهی و شومی دروغگو: در پندهای پیامبر(ص) آمده است که فرمود: ای علی!‌ بپرهیز از دروغ زیرا دروغ چهره را سیاه می‌کند و پیش خدا از دروغگویان نوشته می‌شود. راستگویی چهره را سفید می‌کند و پیش خدا راستگو نامیده می‌شود و بدان که صدق، مبارک و دروغ شوم است. (بحار‌الانوار، 77، ص 69)

14- کاهش روزی: اموری موجب افزایش و کاهش رزق و روزی است؛ دروغ موجب کاهش روزی است؛‌ بنابراین اگر روزی ما کاهش یافته باید بدانیم که یکی از عوامل ممکن است دروغ باشد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: الکذب ینقص الرزق؛‌ دروغگویی رزق و روزی انسان را کاهش می‌دهد. (کنز‌العمال ج 3 ص 623 ح 8220)

15- محرومیت از نماز شب:‌ امام صادق(ع) فرمود: انسان دروغی می‌گوید در نتیجه از نماز شب محروم می‌شود وقتی از نماز شب محروم شد از رزق و روزی هم محروم می‌شود. (بحارالانوار ج 72 ص 259 ح 26)

16- از دست دادن نور: هر انسانی نوری دارد که با دروغ از میان می‌رود. پیامبر اکرم(ص) فرمود: شوخی نکن که وقار تو از بین می رود و دروغ نگو که نور تو نابود می‌شود. (نهج‌الفصاحه ص 521 ح 2486) البته ممکن است مراد از نور همان نور ایمان باشد. بنابراین انسان مؤمن باید بداند که با دروغگویی ممکن است نور ایمان از دست برود.

17- متهم دائمی: دروغگو همواره متهم خواهد بود هرچند که راست بگوید. حضرت علی(ع) فرمود: دروغگو در آنچه بگوید متهم است، اگرچه دلیل و برهان قوی داشته باشد و گفتارش هم راست باشد. (غرر‌الحکم ج 2 ص 64 ح 1849) پس دروغگو، هرچند راست بگوید، سخنش را دروغ می‌پندارند.

18- خواری و ذلت: ‌امام علی(ع) فرمود: الکاذب مهان ذلیل؛ انسان دروغگو خوار و ذلیل است. (غرر‌الحکم ج 1 ص 93 ح 339) یعنی خواری و ذلت او را به دروغگویی می‌کشاند، یا دروغ موجب خواری او می‌شود.

19- از دست رفتن ایمان: امام علی(ع) فرمود: هیچ بنده‌ای حقیقت ایمان را نمی‌یابد، مگر اینکه دروغ را چه جدی باشد یا شوخی رها کند. (محاسن برقی ص 118 ح 126) حسن بن محبوب گوید: به امام صادق(ع) گفتم: آیا مؤمن بخیل می‌شود؟ فرمود: بله. گفتم: مؤمن ترسو می‌شود؟ فرمود: آری. گفتم: دروغگو می‌شود؟ فرمود: نه دروغگو و نه جفاکار می‌شود. سپس فرمود: انسان مؤمن ممکن است هر سرشت و طبیعتی پیدا می‌کند بجز خیانت و دروغ. (اختصاص مفید ص 231) حلبی گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: انسان مؤمن خوی و خلقش دروغگویی و بخل‌ورزی و فسق و فجور نیست، ولی چه بسا گناهانی صغیره را گاهی انجام دهد ولی ادامه نمی‌دهد. (بحار‌الانوار ج 6 ص 20 ح 11)

20- نفاق: دروغ نشانه نفاق و دروغگو، منافق است. پیامبر خدا(ص) فرمود: سه چیز است که در هر کس باشد منافق است اگرچه روزه بگیرد و نماز بخواند و حج و عمره هم انجام بدهد و بگوید من مسلمان هستم: 1- کسی که وقتی سخن می‌گوید دروغ بگوید، 2- هنگامی که وعده‌ای بدهد تخلف ورزد، 3- وقتی امین شمرده شود خیانت کند. (نهج‌الفصاحه ص 268 ح 1280)